دانش‌بنیان‌ها؛ عناصری مهم در تحقق رشد اقتصادی

«اقتصاد دانش‌بنیان» یکی از ارکان مهم اقتصاد مقاومتی است که سیاست اصلی جمهوری اسلامی در گام دوم انقلاب اسلامی محسوب می‌شود. بی‌تردید محور این نوع اقتصاد استفاده از ظرفیت‌های داخلی اعم از نیروی انسانی، فناوری‌های بومی و منابع معدنی و طبیعی است که می‌تواند نقش مؤثری در ایجاد اشتغال پایدار ایفا کند. «اقتصاد دانش‌بنیان» با برنامه‌ریزی و تلاش در استفاده از دانش و خلاقیت نخبگان و فراهم آوردن محیطی مناسب برای نوآوری می‌تواند راهگشای بسیاری از مسائل جامعه باشد. به‌ویژه در شرایط فعلی که جمهوری اسلامی ایران تحت شدیدترین تحریم‌های اقتصادی قرار دارد و مبادلات تجاری در این شرایط به‌راحتی امکان‌پذیر نیست.
اقتصاد دانش‌بنیان چیست؟
اقتصاد دانش‌بنیان دارای تعاریف متعددی است، ولی به‌صورت کلی در اقتصاد دانش‌بنیان تولید و توزیع، مبتنی بر کاربرد دانش و اطلاعات است و به عبارتی، در این اقتصاد کاربرد دانش و اطلاعات نقش به سزایی ایفا می‌کند. سازمان همکاری‌های اقتصادی آسیا و اقیانوسیه (APEC)، اقتصاد دانش‌بنیان را اقتصادی می‌داند که در آن تولید، توزیع و کاربرد دانش مهم‌ترین پیشران رشد، خلق ثروت و ایجاد اشتغال در تمامی صنایع است. طبق تعریف سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه نیز اقتصاد دانش‌بنیان اقتصادی است که بر اساس «تولید و توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات» شکل‌گرفته و سطح بالایی از سرمایه‌گذاری در آن به «ابداع» و «نوآوری» اختصاص می‌یابد و فناوری‌های کسب‌شده با شدت بالایی مصرف می‌شوند و نیروی کار از تحصیلات عالی برخوردار است. بر همین اساس یکی از موضوعات مورد تأکید رهبر معظم انقلاب در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی همین «اقتصاد دانش‌بنیان» است؛ بنابراین سیاست، یکی از اهداف مهم اقتصاد مقاومتی نیل به مقاصد بلندمدت در قالب سند‌های چشم‌انداز است.
ویژگی‌های اقتصاد دانش‌بنیان
یکی از ویژگی‌ها و پتانسیل‌های تولید محصولات دانش‌بنیان ارزش‌افزوده بالای این محصولات است. از طرفی به دلیل اینکه این محصولات مبتنی بر خلاقیت جوانان هستند، امکان تولید نسل جدید آن‌ها باقابلیت‌های بهتر و ارزش‌افزوده بیشتر نیز وجود دارد. به همین دلیل در کشور ما نیز آمار‌ها حاکی از روند رو به رشد ایران در موضوع اقتصاد دانش‌بنیان است، اما اگر قرار باشد این اقتصاد در کشور ما نقش به سزایی ایفا کند باید برخی تغییرات ساختاری در کشور ایجاد شود. باارزش‌ترین دارایی در اقتصاد دانش‌بنیان، اندوخته‌های فکری است، ازاین‌رو علم و خلاقیت نخبگان و کارآفرین‌های فعال از عوامل کلیدی در جذب، نگهداری و افزایش توانایی‌های تولیدکنندگان دانش محسوب می‌شود و فراهم آوردن محیطی مناسب برای نوآوری یکی از باارزش‌ترین زیربنا‌های اقتصاد دانش‌بنیان به شمار می‌رود که باید موردتوجه قرار گیرد.
اقتصاد دانش‌بنیان در جهان
از زمانی که سیاست‌گذاران اقتصادی به نقش محوری دانش و فناوری در رشد و توسعه اقتصاد پی برده‌اند، واژه «اقتصاد دانش‌بنیان» به‌عنوان یکی از ابزار‌های کلیدی در رشد اقتصادی ظهور کرد. در سال‌های اخیر سیاست‌های اقتصادی در جهان از اقتصاد منابع بنیان فاصله گرفته و به اقتصاد دانش‌بنیان نزدیک شده است. در سال ۱۹۹۶ بود که سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، اقتصاد دانش‌بنیان را به‌عنوان اصطلاحی جدید در ادبیات اقتصادی مطرح کرده و آن را به‌عنوان فرآیند تولید، توزیع و استفاده مستقیم از دانش تعریف کرد. آمار‌ها نشان می‌دهد که تولیدات دانش‌بنیان در کشور‌های قدرتمند اقتصادی به‌سرعت در حال افزایش است و تولید این محصولات به برنامه اول اقتصاد‌های برتر دنیا تبدیل‌شده است. رژیم نهادی و مشوق‌های اقتصادی، تحصیلات و منابع انسانی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و نظام نوآوری شاخص‌های مهم اقتصاد دانش‌بنیان هستند که امروزه اقتصاد کشور‌های دنیا بر اساس این شاخص‌ها از لحاظ درجه دانش‌بنیانی رتبه‌بندی می‌شوند. بر اساس آخرین آمار در سال ۲۰۱۳، ۲۷ درصد از صنایع فعال در زمینه الکترونیک از تحقیق و توسعه که یکی از شاخص‌های مهم اقتصاد دانش‌بنیان است بهره برده‌اند. بر اساس آمار‌های سال ۲۰۱۶ جایگاه ایران در اقتصاد دانش‌بنیان در میان ۲۱ کشور منطقه رتبه ۱۲، برای شاخص‌های رژیم نهادی و مشوق‌های اقتصادی رتبه ۲۰، نوآوری رتبه ۸، تحصیلات و منابع انسانی رتبه ۹ و فناوری اطلاعات و ارتباطات رتبه ۹ است.
موانع تحقق اقتصاد دانش‌بنیان
اگرچه اقتصاد دانش‌بنیان در داخل کشور به‌طورکلی مسیر موفقی را پیموده است، اما در برخی حوزه‌ها این روند رو به رشد تحت تاثیر برخی عوامل با سرعت پایینی طی می‌شود. در برخی قوانین سیاست‌گذاری برای تقویت طرف عرضه‌کننده فناوری تداخل ایجاد کرده است و در حوزه آموزش فاصله آموزش‌های دانشگاهی با صنعت، ضعف مهارت‌آموزی در دانشگاه‌ها از عوامل ناکامی این حوزه بوده است. همچنین واحد‌های تحقیق و توسعه در حال حاضر با کمبود مشوق‌ها و عوامل انگیزشی به‌ویژه در صنعت و محدودیت حمایت‌های قانون دانش‌بنیان مواجه هستند. در حوزه مالکیت صنعتی نیز که یکی از ارکان مهم گسترش اقتصاد دانش‌بنیان است، بی‌توجهی به مستندسازی دانش فنی و سهم کم دارایی‌های نامشهود در اقتصاد کلان، نبود تعریف مکانیسم‌های ارزیابی و ارزش‌گذاری دانش فنی، ضعف در سیستم حقوق مالکیت صنعتی و حفاظت دانش فنی، فقدان سیستم‌های مدیریت و اقتصاد مالکیت صنعتی اختلالاتی ایجاد کرده است.
نقش دولت در اقتصاد دانش‌بنیان
به‌طورکلی فرآیند تحقق اقتصاد دانش‌بنیان به سیاست‌گذاری‌های مناسب دولت بستگی دارد؛ بنابراین دولت‌ها نقشی حیاتی را ایفا می‌کنند، چراکه خلق دانش و توزیع آن نمی‌تواند فقط بر مکانیسم‌های بازار مبتنی باشد و چارچوب مناسب از محرک‌های اقتصادی و رژیم‌های نهادی به‌منظور تسهیل تعامل بین بخش‌های مختلف اقتصاد دانش‌بنیان ضروری است. البته برای این منظور در سال‌های اخیر گام‌های مؤثری برداشته شده است. به‌خصوص در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری سیاست‌های مؤثری برای تسهیل اقتصاد دانش‌بنیان ایجادشده است. شهریور امسال سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور اعلام کرد که امکان سربازی امریه در شرکت‌های خصوصی دانش‌بنیان فراهم‌شده است. بر اساس این طرح جوانان عضو شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند دوران سربازی خود در درون این شرکت‌ها بگذرانند که این اقدام حاکی از سیاست دولت برای حمایت از اقتصاد دانش‌بنیان است. اگر همین روندِ حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان استمرار یابد، شاهد توفیقات بیش‌ازپیش دانش‌بنیان‌ها در سال‌های آینده خواهیم بود.